Termin antysemityzm jest stosunkowo nowym określeniem, który zainicjował, nota bene uznany antysemita, niemiecki publicysta Wilhelm Marr pod koniec XIX wieku, kiedy w Niemczech szerzono rasistowskie teorie głoszące wyższość narodu niemieckiego.
Samo pojęcie antysemityzm w odniesieniu do Żydów jest błędne, ponieważ istnieją inne ludy semickie, tak jak np. Arabowie czy Asyryjczycy. Dlatego bardziej trafnym określeniem byłoby judeofobia czy antyjudaizm.
Ten artykuł ma na celu przedstawienie zjawiska antyjudaizmu jako zjawiska, które występowało w wielu krajach.
RELIGIA U PODSTAW ANTYJUDAIZMU
Antyjudaizm miał miejsce już w starożytności w VIII w.iekup.n.e. Grecy i Rzymianie uważali Żydów za niebezpiecznych wywrotowców, którzy mogli stanowić zagrożenie dla ich państwa, jako że odmawiali kultu innych bogów oprócz Jahwe. Już w starożytności szerzono zmyślone teorie o żydowskich mordach rytualnych. Uznanie chrześcijaństwa za religię państwową Cesarstwa Rzymskiego dodatkowo zaostrzyło dyskryminację
i prześladowania Żydów. Ówcześni chrześcijanie nie rozumieli wspólnych korzeni swojej religii z judaizmem, religią matką. Na zasadzie odpowiedzialności zbiorowej Żydów uznano za bogobójców, morderców Chrystusa. Błędna teoria, która przetrwała do czasów współczesnych.
ANTYSEMITYZM W EUROPIE
W Europie sytuacja Żydów uległa pogorszeniu w epoce wypraw krzyżowych i inkwizycji w latach 1095-1333. W XVI wieku potężny impuls antysemicki zawierały pisma i nauki Marcina Lutra, ojca Reformacji i Kościoła protestanckiego. Antyjudaizm Lutra przyczynił się w znacznym stopniu do późniejszego antysemityzmu w Niemczech.
W II połowie XIX w. Niemcy, Austro-Węgry i Rosja, które przeżywały trudności ekonomiczne zaczęły reagować negatywnie na awans społeczny Żydów i powstające fortuny żydowskie
w przemyśle i bankierstwie. Kulminacja przypadła na przełom XIX i XX wieku, kiedy Niemcy zakładali partie polityczne z programem antysemickim.
„Majstersztyk” Hitlera polegał na tym, że wykorzystał zwykłą nienawiść do Żydów do stworzenia teorii sprawiającej wrażenie naukowej, a była to epoka triumfu darwinizmu, który przenoszono na grunt społeczny. W ówczesnych nacjonalizmach szukano biologicznych i rasowych podstaw, mających rzekomo tłumaczyć wyższość jednych narodów nad innymi.
POLSKI ANTYSEMITYZM I SCHRONIENIE DLA ŻYDÓW
Ludność żydowska przywędrowała już w I wieku na ziemie polskie z Europy Zachodniej, gdzie była prześladowana z powodów religijnych. W 1264 roku książę Bolesław Pobożny wydał w latach swojego panowania przywilej dla Żydów Wielkopolskich, który zapewniał im wolność osobistą, własne sądownictwo, bezpieczeństwo prowadzenia działalności i prawo wyboru zawodu. W 1334 roku król Kazimierz Wielki przyznał przywilej dla Żydów z Krakowa i Małopolski, który gwarantował im podstawowe prawa, w tym handlu i wolności religijnej.
W latach 1348-1349 do Polski przybyła duża fala Żydów głównie z Niemiec, Węgier (wygnani przez Ludwika) i Francji. W owym czasie Polska była krajem “złotej wolności Żydów” w Europie.
Faktem jest, że Żydzi prześladowani w innych krajach europejskich znajdowali ochronę w Polsce.
W Polsce przedwojennej licząca 3 mln mniejszość żydowska doświadczała takich samych reakcji, jakie miały miejsce w Europie na skutek zmian gospodarczych i politycznych. Skrajne ugrupowania polityczne głosiły hasła antysemickie i wzywały do bojkotu handlu żydowskiego. Na uczelniach wprowadzano segregację (getto ławkowe) oraz tak zwany paragraf aryjski, czyli zamykanie przed Żydami dostępu do niektórych organizacji zdominowanych przez endecję.
Podczas II Wojny Światowej pojawiło się zjawisko tzw. szmalcowników, czyli osób, którzy szantażowali lub wymuszali okup na ukrywających się Żydach lub pomagającym im Polakach. Wydawanie ukrywających się Żydów Polskie Państwo Podziemne uznawało za formę kolaboracji z okupantem i karało śmiercią.
Za antysemicką czystkę epoki Gomułki czy wykorzystanie antysemityzmu w Polsce w 1968 roku po tzw. wydarzeniach marcowych nie można obwiniać Polaków, ale ówczesny komunistycz-ny reżim polityczny.
POGROMY, WYGNANIA, PRZEŚLADOWANIA
Wszyscy słyszeliśmy o pogromach Żydów w Jedwabnem, Kielcach, Krakowie i innych miastach w latach 1945 – 1946. Samym faktom trudno zaprzeczyć, jednakże warto się zastanowić, dlaczego do takich pogromów dochodziło. Iskrą zapalną była często plotka o rzekomych mordach rytualnych popełnianych na dzieciach przez Żydów, ale u podstaw była zazdrość o ich sytuację finansową i zdolności w wielu zawodach. I nic w tym dziwnego, bo historia „stara jak świat”, mająca swój początek w starożytności i byłoby błędem twierdzić, że do pogromów i prześladowań Żydów dochodziło tylko na terenie Polski. Żydzi obecni byli w Hiszpanii od czasów rzymskich, ale na mocy edyktu z Alhambry zostali z tego kraju wygnani w 1492 roku. Pięć lat później ten sam los spotkał Żydów w Portugalii.
Do najbardziej krwawych pogromów dochodziło w Rosji. Tyl-ko w latach 1881 – 1906 doszło tam do przeszło 300 pogromów Żydów. Pogrom Żydów w 1938 roku w Niemczech, znany jako Noc kryształowa, został zainicjowany przez władze państwowe.
Wczesną jesienią 1938 r. Szwecja i Szwajcaria niezależnie od siebie wyraziły życzenie, aby niemieccy Żydzi otrzymali specjalne paszporty. Doprowadziło to do wprowadzenia przez rząd niemiecki tzw. „J-pass”, które zostały ostemplowane czerwoną literą „J” na pierwszej stronie. Szwedzkie Ministerstwo Spraw Zagranicznych zawiadomiło od razu władze wizowe, że Niemcy ze stemplem J należą do grupy, której Szwecja nie chce wpuścić do kraju. A obec
nie, dochodzi do wielu przypadków represji wobec szwedzkich Żydów, i wiele osób boi się ujawniać swoją żydowską tożsamość, a w rocznicę Kryształowej Nocy została zaatakowana parafia żydowska w Göteborgu. Tę sytuację opisał dziennik Göteborgs Posten na podstawie raportu Rady Zapobiegania Przestępstw (Brottsförebyggande Rådet, Brå), cytat: „Żydzi w Szwecji są coraz bardziej narażeni. Społeczność żydowska, Brå i Expo (fundacja w Sztokholmie, przy. redakcji) świadczą o zaostrzeniu klimatu. Dotyczy to starych mitów antysemickich, które pozostały, ale także tego, że prawicowi ekstremiści i islamiści umocnili swoje pozycje.”
Przykłady można by mnożyć i warto się zastanowić, zanim się wyda kategoryczne stwierdzenie o „polskich pogromach prześladowaniach.”
PRZECIWKO ANTYSEMITYZMOWI
Kościół katolicki
Przełomowym wydarzeniem było w 1965 roku ogłoszenie dokumentu Nostra aetate („W naszej epoce”) na II Soborze Watykańskim, w którym Kościół katolicki oficjalnie odrzucił antysemityzm jako grzech przeciwko miłości bliźniego i przeciwko przymierzu, jakie Bóg ustanowił z ludem Izraela, stwierdzając, że chrześcijanie są zespoleni duchowo z wyznawcami judaizmu.
Potwierdziły to także wizyty papieży w synagogach, Jan Paweł II uczynił to jako pierwszy, powtórzył to Benedykt XVI i obecny papież Franciszek.
Polska
Dzień Judaizmu ustanowił Kościół Polski w roku 1997 r. i przypada on na 17 stycznia, czyli w wigilię Tygodnia Modlitw o Jedność Chrześcijan, natomiast od 2018 roku, 24 marca w Polsce obcho-dzony jest Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów podczas okupacji niemieckiej. Data ta jest nieprzypadkowa, gdyż nawiązuje do dnia w roku 1944, gdy Niemcy zamordowali małżeństwo Ulmów wraz z ich dziećmi oraz z ukrywanymi przez tę rodzinę Żydami.
Wśród odznaczonych medalem „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata”, (najwyższym izraelskim odznaczeniem cywilnym nadawanym nie-Żydom przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holocaustu Yad Vashem) to właśnie Polacy stanowią największą liczbę osób. Tytuł ten oddaje hołd osobom, które podczas II WŚ bezinteresownie narażały życie dla ratowania Żydów, a przypomnijmy, że niemiecki okupant karał śmiercią za taką pomoc. Według danych z 2021 roku, wśród niemal dwudziestu ośmiu tysięcy wyróżnionych bohaterów z 51 krajów świata, jest 7184 Polaków, w tym m.in. Irena Sendlerowa, Jan Karski, Józef i Wiktoria Ulmowie.
Otwarte w 2014 roku Muzeum Historii Żydów Polskich „Polin” znajdziemy w centrum Warszawy, w dzielnicy przed wojną zamieszkałą główne przez Żydów, a w czasie wojny przekształconej przez Niemców w getto. Muzeum przedstawia historię przybycia Żydów na ziemie polskie i ich wkład w rozwój polskiej kultury, nauki i gospodarki i zostało uhonorowane Europejską Nagrodą Muzealną.
Szwecja
W Szwecji warta uznania jest inicjatywa ówczesnego premiera Görana Perssona wydania książki o zagładzie Żydów w Europie w latach 1933-1945, która została udostępniona szerokiej społeczności oraz utworzenie instytucji rządowej, Forum
ywej historii (Forum för levande historia), której zadaniem jest działalność na rzecz demokracji, tolerancji i praw człowieka w oparciu o Zagładę (Förintelsen).
Rząd szwedzki przeznaczył 6 mln koron na rok obecny na tzw. wizyty pamięci, czyli wyjazdy do miejsc Holokaustu.
3 mln koron przeznaczone jest na szwedzką wersję „Dimensions in Testimony”, interaktywną instalację przy użyciu AI (sztucznej inteligencji), która zbierze dla potomności zeznania osób, które przeżyły Holokaust.
Tylko w obecnym roku przeznaczono 45 mln koron na przedsięwzięcie „Szwedzkie muzeum o Holokauście” (Sveriges museum om Förintelsen), które zostanie otwarte w Sztokholmie w przyszłym roku.
W różnych kręgach społecznych na świecie antysemityzm wciąż się utrzymuje i jedną z jego nowych form jest
tzw. negacjonizm czyli twierdzenie, że Holokaustu nie było.
Oczywiście o okrutnej historii zapomnieć nie można, ale warto koncentrować się na tych przedsięwzięciach, które mają za zadanie, aby ta historia nigdy się nie powtórzyła.
Tekst: TERESA SYGNAREK
Źródła / Källor:
Klasycy Historiografii Warszawskiej, Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, 2016; www.auschwitz.org/gfx/auschwitz/userfiles/auschwitz/edukacja/zrozumiec_holokaust-ksiazka_pomocnicza; www.polityka.pl/tygodnikpolityka/historia/254099,1,antysemityzm; Kunskapsbanken Bilders Makt, Luther och antijudaismen, bildersmakt.se; https://polin.pl/pl/pogrom-zydow-w-krakowie; http://ihuw.pl/sites/ihuw.pl/files/pictures/logo/Klasycy/j._tomaszewski_-_zydzi_w_ii_rp.pdf;https://historia.org.pl/2019/12/22/edykt-z-alhambry-czyli-wypedzenie-zydow-z-hiszpanii/; https://polskieradio24.pl/5/3/Artykul/1571202,Papiez-w-synagodze-z-nieprzyjaciol-stalismy-sie-bracmi; https://www.gp.se/kultur/kultur/judar-i-sverige-upplever-ökat-hot-och-hat-1.20311895; https://expo.se; https://www.levandehistoria.se/fakta-om-forintelsen/judeforfoljelserna-under-1930-talet/ett-j-i-alla-tyska-judars-pass
